Św. Jan Apostoł uważa pożądliwość ciała i pożądliwość oczu oraz pychę żywota za trzy najbardziej destrukcyjne dynamizmy w życiu człowieka (por. 1J 2,16). Natomiast Katechizm Kościoła Katolickiego, zgodnie z nauką Ojców Kościoła, zwłaszcza św. Jana Kasjana i św. Grzegorza Wielkiego, pychę zalicza do tzw. grzechów głównych i stawia ją na pierwszym miejscu. Zatem pycha, chciwość, zazdrość, gniew, nieczystość, łakomstwo i lenistwo nazywane są grzechami głównymi, ponieważ stanowią źródło innych grzechów i wad (nr 1866).

Jak pokora jest podstawowym warunkiem zjednoczenia z Bo­giem, tak największą przeszkodę do osiągnięcia tego celu stanowi pycha. Jest ona odwrotnością pokory. Z tej racji wielu mistrzów duchowych dużo uwagi poświęca zarówno cnocie pokory, jak i całkowicie jej przeciwnej pysze. Jeśli zatem pokora opiera się na prawdzie w miłości i na mi­łości w prawdzie, to pycha polega na braku zarówno prawdy, jak i miłości. Święty Augustyn trafnie zauważa, że pycha to usiłowanie dominacji z jednoczesnym zapomnieniem o tym, iż jedynie Bóg góruje nad wszystkim (por. „Wyznania”, II, 6). Podobnie sądzi Tomasz Merton, twierdząc, że pycha jest upo­rczywym dążeniem do tego, by być tym, czym nie jesteśmy i ni­gdy nie mieliśmy być („Nowy człowiek”, Kraków 1996, s. 67).

Człowiek pokory

Zarówno pycha, jak i pokora mają wspólne źródło, a jest nim uświadomienie sobie oraz posmakowanie własnych przymiotów i możliwości. Jednak radykalnie różnią się one podejściem człowieka do owego bogactwa własnej osobo­wości. Człowiek pokorny bowiem, zgodnie z prawdą o sobie, jaką czerpie z Objawienia Bożego i własnego doświadczenia życiowego, wszystko, co sobą przedstawia (walory moralno-duchowe, intelektualne, talenty, umiejętności, tytuły, godno­ści itp.), a także to, co ma, uważa za nienależny dar, dany mu niejako w depozyt, aby posługując się nim, pomnażał piękno i dobro w sobie oraz wokół siebie. Z całą prostotą akceptuje je i potrafi się nimi cieszyć, zachowując zarazem wdzięczność wobec Boga i ludzi. Jeżeli pragnie jeszcze czegoś więcej, to raczej po to, aby służyło to na chwałę Boga i dla dobra innych. Jest to więc pragnienie podyktowane nadprzyrodzoną miło­ścią i chęcią dzielenia się zgodnie z radą Pana Jezusa: Darmo otrzymaliście, darmo dawajcie! (Mt 10, 8). Człowiek prawdzi­wie pokorny zawsze pamięta o przestrodze św. Pawła: Cóż masz, czego byś nie otrzymał? A jeśliś otrzymał, to czemu się chełpisz, tak jakbyś nie otrzymał? (1 Kor 4, 7). Respektuje też chrześcijański porządek rzeczy, o którym apostoł ten pisze w słowach: (…) wszystko jest wasze, wy zaś Chrystusa, a Chrystus – Boga (1 Kor 3, 22-23).

Pyszałek

 Natomiast człowiek pyszny, wbrew obiektywnej prawdzie, iż jako stworzenie we wszystkim i całkowicie jest zależny od Boga, a także od innych ludzi, posiadane walory nie tylko traktuje jako bezwzględnie sobie należne, ale nadto siebie samego uznaje za niemal wyłączne ich źródło i przyczynę zaistnienia. Chętnie podkreśla, a nawet wyolbrzymia swoje zasługi i sukcesy. Zamiast oddawać chwałę Bogu, chwali samego siebie. Nie odczuwa potrzeby wdzięczności komukolwiek za cokolwiek, a nawet zgłasza ustawiczne roszczenia, niekiedy w sposób dość ostentacyjny, by go zauważano i ceniono ze względu na to, kim jest i co posiada. Pyszałek nie dziękuje – on żąda! Ponadto nie jest skory do bezinteresowności w posługiwaniu się swoimi walorami, a jeśli czasem służy nimi dla dobra innych, to zawsze ważniejszą motywacją jest dla niego jego „ja”. Pycha nie uznaje zatem jakiejkolwiek zwierzchności nad sobą. Z trudem godzi się z oczywistym faktem zależności człowieka i wszystkich stworzeń od Boga, do którego odnosi się nie z synowską, wdzięczną miłością, lecz z nieufnością i zazdrością jako do swego konkurenta czy wroga. Wobec tego za wszelką cenę i na każdym kroku chce stanowić – zamiast Bożego – własne prawo i porządek.

Szatan – uosobienie pychy

Uosobieniem pychy w czystej postaci jest Szatan. Kościół uczy, że jako anioł, czyli duch rozumny i wolny, miał bardzo dobrą znajomość prawdy o Bogu jako Miłości (por. 1J 4, 8. 16).Mimo tego wzgardził Nim i odmówił służby, realizując własny plan, sprzeczny z Bożym zamysłem (por. KKK 414). To nie Bóg odrzucił Szatana, lecz to on dobrowolnie i nieodwołalnie odciął się od Boga, siebie samego stawiając w centrum własnej egzystencji. Na tym bowiem polega pycha, że skupia istotę rozumną na niej samej, nie zaś na Bogu, Dawcy życia i szczęścia. Prawdę tę doskonale wyraził niemiecki poeta i mistyk z Wrocławia, Jakub Bohme, znany też jako Anioł Ślązak (f 1624). W jednej z sentencji, w większości opracowanych przez Ada­ma Mickiewicza, stwierdza: Gdyby Szatan na chwilę mógł wynijść sam z siebie, toby w tej samej chwili już ujrzał się w niebie.

Szatan swoją pychą usiłuje zarazić ludzi, którymi de facto gardzi i których nienawidzi, szukając jedynie własnej, ponurej satysfakcji w szerzeniu buntu prze­ciw Bogu. Jako ojciec kłamstwa (J 8,44) od czasów raj­skich wciąż oszukuje ludzi, obiecując im, że staną się jak Bóg i poznają dobro oraz zło (Rdz 3, 5). Oznacza to, że – tak jak Szatan – sami będą mogli, poza Bogiem, a nawet wbrew Niemu, decydować, co jest dobre, a co złe. I to jest istota grzechu pychy, który z tej właśnie ra­cji stanowi zasadniczą przeszkodę życia duchowego, gdyż stawiając człowieka w centrum rzeczywistości, przekreśla możliwość zjednoczenia z Bogiem.

Pycha – jako skrzyżowanie kłamstwa i „niemiłości”. – przybiera wiele postaci, niekiedy bardzo sub­telnych, zdolnych nawet imitować wielką pokorę, która w istocie jest głęboką pychą duchową. Polega ona przede wszystkim na szukaniu siebie w tym, co należy do Boga, a więc m.in. na przekonaniu, że wszelki postęp na drodze świętości, czyli intensyw­ne życie sakramentalne, sztukę modlitwy, surową ascezę, dzieła miłosierdzia człowiek zawdzięcza sobie i w ten sposób robi Bogu „uprzejmość”. Przykładem duchowej pychy jest faryzeusz z Jezusowej przypowieści, który dziękował Bogu, że nie jest jak inni grzesznicy, lecz odznacza się gorliwością w kul­cie i wypełnianiu przepisów prawa (por. Łk 18, 9-14). Zabrakło mu jednak prawdy i miłości.

Kryterium posłuszeństwa

 Podstawowym kryterium, za pomocą którego łatwo ocenić, czy mamy do czynienia z pokorną pobożno­ścią, czy duchową pychą, jest posłuszeństwo. Pycha nie znosi bowiem posłuszeństwa, lecz chce na własną rękę i po swojemu dążyć do doskonałości. Osoba pysz­na zawsze wszystko „wie lepiej”, nie potrzebuje niczy­jej pomocy, nawet łaski Bożej. Ponadto wydaje się jej, że potrafi zdziałać takie rzeczy, które obiektywnie przekraczają jej możliwości, a także osiągnąć taki po­ziom uduchowienia, jakiego mogliby pozazdrościć jej najwięksi święci. Jednym słowem: pokora jest mądro­ścią, a pycha głupotą. Bóg zaś pysznym się sprzeciwia, a pokornym łaskę daje (1 P 5, 5; por. Jk 4, 6).

Pokora Boga

Boga, który jest wielki, stać na pokorę i uniżenie; osobę ludzką, doświadczającą swej małości, nieustannie dopadają zmory pychy i niezdrowej megalomanii. Człowiek już w raju chciał być jak Bóg, uzurpując sobie prawo do Jego władzy i Jego wiedzy (por. Rdz 3, 5). Niebezpieczeństwo pychy zagraża każdemu bez wyjątku, zwłaszcza temu, kto porównuje się tylko ze słabszymi od siebie. Pycha przejawia się w błędnym mniemaniu o sobie, domaganiu się przesadnej czci dla siebie przy równoczesnej pogardzie dla innych. Dlatego ludzie oddani pysze, chociaż błądzą i popełniają zło, nie czują skruchy, co tym bardziej skłania ich do złego postępowania. Na przykład dotknięty tą wadą pracodawca, mimo poniżania podwładnych i stosowania kar nieadekwatnych do winy, zawsze znajdzie argument, by swe postępowanie uzasadnić dobrymi następstwami: wydajniejsza praca, lepszy reżim, większe zyski. To pycha w wymiarze „mikro”. A w wymiarze „makro”? To pycha tysięcy, a nawet milionów ludzi, którzy w pogoni za nowoczesnością i dobrobytem chętnie przystali na opinię mediów laickich, wedle której dziś mają wierzyć tylko ludzie starzy, słabi i niewykształceni, natomiast młodzi i inteligentni poradzą sobie bez Boga!

W latach panowania ustroju komunistycznego w Polsce ukuto pojęcie światopoglądu naukowego, wrzucając do jednego worka religię, Boga i wszelki zabobon. Przynęta pychy działa stale na tej samej zasadzie: iluż to ludzi nie chciałoby uchodzić za lepszych, oświeconych i nowoczesnych?

Bóg schodzi do człowieka 

Św. Paweł szokuje nas ciągle przeciwstawieniem „mądrości krzyża” i „mądrości świata” (por. 1 Kor 1, 17-30). Ludzie patrząc na Krzyż bez światła Objawienia, widzą w nim jedynie bezsens okrutnego cierpienia. Rozum się gorszy, bo nie przypuszcza, by cierpienie Jezusa Chrystusa miało jakiś sens i by można było w nim zobaczyć jakieś dobro. A w Krzyżu wyraża się niezwykła miłość Boga. Prawie wszystkie religie – jak pisał kard. Joseph Ratzinger – obracają się wokół problemu zadośćuczynienia. Powstają z poczucia winy wobec Boga i wyrażają usiłowanie, by to poczucie winy usunąć, winę przezwyciężyć przez spełnienie uczynków pokutnych Bogu w ofierze („Wprowadzenie w chrześcijaństwo”, Kraków 2006, s. 296). W Nowym Testamencie jest na odwrót. To nie człowiek przychodzi do Boga, by Mu coś ofiarować dla przejednania Go, tylko Bóg przychodzi do człowieka, by obdarować go sprawiedliwością. Biblijne wyjaśnienie faktu Krzyża niesie ze sobą coś niesłychanego: Bóg nie czeka, aż winowajcy przyjdą, by się z Nim pojednać, lecz On sam wychodzi im naprzeciw. Co więcej, zgadza się na to, by posłany na świat Boży Syn wziął na siebie winy i doświadczył ich konsekwencji w naszym zastępstwie. Krzyż jest znakiem bezgranicznej miłości Boga, który zniża się z pokorą do człowieka.

Diabelska antyewangelia

Czy wobec tego opinia ludzi, którzy twierdzą, że Bóg nie interesuje się człowiekiem albo że człowiekowi pragnącemu się do Niego zbliżyć stawia wymagania nie do pokonania, nie wynika z ignorancji i zlej woli? Trudno zrozumieć współczesnego człowieka, który wysuwa wobec Boga tak bezpodstawne zarzuty. W tych wszystkich oskarżeniach jak echo odbija się kłamstwo Szatana, geniusza podejrzeń (Jan Paweł II), który wiedząc, iż nie może pokonać prawdy o miłości Bożej, zakrywa ją kłamstwem i kreowaniem podejrzliwości w sercu człowieka. Powtarzane jeszcze dziś te i podobne oskarżenia pod adresem Boga należą do diabelskiej antyewangelii. Krzyż natomiast nie jest znakiem bezsensownej ofiary, lecz bezgranicznej miłości Boga, który w Chrystusie pojednał świat ze sobą (2 Kor 5, 19). Może jednak ktoś uporczywie pytać: dlaczego Bóg Ojciec zezwolił na to cierpienie Syna? Albert Camus odpowiedział: Chrystus przyszedł, aby rozwiązać dwa problemy zasadnicze, które są właśnie problemami zbuntowanych: zła i śmierci. Jego rozwiązanie polegało przede wszystkim na tym, że doświadczył obu. Bóg-Człowiek cierpi także, i cierpi bez skargi. Nie można obarczyć go winą za zło i śmierć, skoro jest rozdarty i umiera. Noc na Golgocie dlatego ma tak wielkie znaczenie w historii ludzi, że w jej ciemnościach istota boska, jawnie porzucając przywileje, przeżyła aż do końca lęk śmierci z rozpaczą włącznie. Czyż nie jest wyrazem pychy człowieka oskarżanie Boga o brak czułości i brak miłości? Boga, który ogo­łocił samego siebie, przyjąwszy postać Sługi (Flp 2, 7)?

Pokusa samozbawienia

 Przed około 20 laty przeprowadzono pewne interesujące badania w Stanach Zjednoczonych, na temat wpływu modlitwy na zdrowie człowieka i jego szczęście. Stwierdzono w nich, iż ludzie, którzy wierzą w Bożą obecność i się modlą, dwukrotnie szybciej wracają do zdrowia, lepsze są wyniki ich leczenia i terapii. Ponadto osoby te doskonale radzą sobie z doświadczeniem cierpienia, a także z widmem śmierci.

Gdy o wynikach tych badań zaczęto mówić na uczelniach, wielu słuchaczy przynosiło sporo wycinków z różnych gazet, zwłaszcza z „Reader’s Digest”, potwierdzających tę tezę. W większości przypadków zainteresowanie takimi skutkami modlitwy było jednak podszyte modą wykreowaną przez ruch New Age, by medytację traktować jako najbardziej użyteczną technikę zdrowotną. Należy prostować prostować wyobrażenie ludzi o modlitwie chrześcijańskiej, która nie polega – jak w New Age – na doskonaleniu technik medytacyjnych dla zdobycia kontroli nad własnym ciałem lub na złączeniu własnego ducha z „energiami kosmosu” pozwalającymi zdobyć stan wewnętrznego spokoju i uciszenia myśli. Zaskoczeniem było wyznanie jednego z mężczyzn, który z naiwną nieświadomością uczestniczył w seminarium kontroli umysłu metodą Silvy aż do momentu, gdy przyszedł etap zaproszenia „ducha doradcy”. To mu się nie zgadzało ze światopoglądem chrześcijańskim, bo przecież nie słyszał, by istniały dobre duchy poza aniołami… Owo newage’owe zainteresowanie modlitwą pokazuje także pychę człowieka, który szuka samozbawienia, w sobie samym chce znaleźć nadzwyczajne moce lub przez medytację łowić z kosmosu boskie energie.

Modlitwa Jezusa

 W chrześcijaństwie nie chodzi o to, by poprzez techniki modlitewne ułatwiać dostęp dobrych energii do ciała i duszy oraz by „zapanować” nad nimi, ale by się poczuć małym – doświadczyć, iż jesteśmy w rękach miłującego Boga, a całe nasze życie i śmierć są pod Jego ochroną. Świadczy o tym pokora samego Jezusa, który na modlitwie wyrażał całe swoje oddanie Ojcu i zależność od Niego. On nas nauczył postawy przyjmowania i zgody na plan Ojca. Mówił: Ojcze nasz, bądź wola Twoja, przyjdź królestwo Twoje, chleba powszedniego daj, odpuść nasze winy, broń nas przed pokusami, ochroń od złego ducha. Jezus uczy nas także prostoty w relacji z Ojcem oraz wiary w Jego dobroć. Znamienny jest w tym względzie tekst, który ukazuje, że modlitwa chrześcijańska jest też modlitwą w Duchu: W tej chwili Jezus rozradował się w Duchu Świętym i rzekł: „Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom. Tak, Ojcze, gdyż takie było Twoje upodobanie. Ojciec mój przekazał Mi wszystko. Nikt też nie wie, kim jest Syn, tylko Ojciec; ani kim jest Ojciec, tylko Syn i ten, komu Syn zechce objawić (Łk 10, 21-22). Jest to jeden z najpiękniejszych tekstów ukazujących radość i szczęście Jezusa, które rodzą się z bezpośredniej relacji z Ojcem. W tej modlitwie uwielbienia Chrystus objawia, iż miłość Bożą mogą poznać ludzie, którzy z prostotą dziecka przyjmują ją i cieszą się z tego, że ich imiona zapisane są w niebie (Łk 10, 20). Tej prostoty osobowej relacji i miłości brakuje w wizji modlitwy według New Age.

Spośród kilkudziesięciu świadectw o tym, jak Jezus się modlił, warto przytoczyć jeden epizod, zapisany w Ewangelii według św. Marka. Otóż Jezus po całodziennym trudzie głoszenia, uzdrawiania i uwalniania ludzi od złych duchów nad ranem, gdy

jeszcze było ciemno, wstał, wyszedł i udał się na miejsce pustynne, i tam się modlił (Mk 1, 35). Chrystus ukazuje, iż na modlitwie doświadczał spotkania z Ojcem, co było dla Niego źródłem umocnienia i radości. Modlitwa chrześcijańska nie jest zatem „przekonywaniem” Boga, że powinien nam pomóc, lecz otwieraniem się na tę pomoc, której On chce nam udzielić, zanim jeszcze poprosimy. Chrześcijanin w pierwszej kolejności powinien uwierzyć w hojność i miłość Boga. Inaczej będzie zarzucał Go swoimi żądaniami zaprowadzania ziemskiego raju.

Pokora Ducha Świętego

 Jeden z moich kolegów księży po powrocie z rekolekcji o Duchu Świętym powiedział pełen entuzjazmu: Nareszcie nawróciłem się! Nareszcie uwierzyłem w Ducha Świętego! To jego wyznanie wprawiło mnie w zdumienie, więc zapytałem, czy do tej pory nie wierzył, że Duch Święty jest Bogiem. Wierzyłem – odpowiedział – ale dopiero teraz po raz pierwszy „odezwałem się” do Niego w słowach: „Dziękuję, że jesteś i mieszkasz we mnie. Kocham Cię i proszę, abyś mi wybaczył te wszystkie lata mojego milczenia!”. Na końcu wyznał, iż fałszywa pokora przeszkadzała mu uwierzyć, że Ktoś tak święty mógłby w nim, grzesznym, mieszkać. Rzeczywiście, fałszywa pokora jest czasami gorsza od pychy, bo człowiekowi niekiedy wydaje się, że tylko w tej kwestii jest niegodny Bożej dobroci, a w innych zasługuje na po­chwałę, a może nawet na uznanie w oczach Bożych. Dopiero kiedy uznamy, że wszystko, co posiadamy, jest prezentem od Pana Boga i łaską, wówczas rodzi się w nas autentyczna pokora, która owocuje odczu­ciem wdzięczności i radości.

Niestety, ów ksiądz nie jest wyjątkiem. Jako teolog spotykam się wśród katolików z zupełnym ignorowa­niem tej Obecności, którą jest Osoba Ducha Świętego. Jakżeż wielu ludzi uważa, że Bóg nie interesuje się nimi i dlatego oni mają również prawo… nie intereso­wać się Bogiem! Przecież Objawienie Nowego Testa­mentu mówi wyraźnie, iż następstwem misji Chrystu­sa na ziemi było posłanie Ducha Świętego! Przedtem rzeczywiście Bóg mógł wydawać się daleki, bo ludzkie wnętrze nie przyjmowało Boga z powodu założonej na ludzką duszę kłódki, jaką był grzech pierworod­ny i grzechy osobiste. Po zbawczej śmierci Chrystusa na krzyżu, a następnie Jego zmartwychwstaniu, Bóg mógł posłać Ducha Świętego do ludzkich wnętrz. Oto największy Dar w całej historii! Nasze osoby stały się świątyniami, to znaczy Jego mieszkaniami! A ponie­waż Duch Święty jest Osobą Trójcy Świętej, dlatego przez Jego Osobę przychodzi do nas i zamieszkuje w nas cała Trójca!

To zamieszkiwanie Ducha Świętego w naszych grzesznych ciałach (trzeba dodać: przy częstym igno­rowaniu Jego obecności) teologia nazywa „kenozą Ducha Świętego”, czyli ogołoceniem i uniżeniem. Od momentu, kiedy człowiek uwierzy w tę obecność, całe jego życie staje się modlitwą, bo przecież Bóg z nami się nie rozstaje. Łatwo można poznać ludzi, którzy od­kryli tę Obecność: są pełni wdzięczności.

By powyższe słowa nie wytworzyły mylnego wrażenia, iż Duch Święty – w mocy którego stworzone zostały wszelkie byty ma­terialne i duchowe w świecie, a także cały wszechświat – dziś nie może wpłynąć na ludz­ką historię z powodu zablokowania ludzkich serc (czyli woli) na Jego działanie, warto przy­pomnieć, iż działa On wszędzie tam, gdzie jest wiara i czynna miłość. Co więcej, do listy zna­ków działania Ducha Świętego należy dopisać wszelkie zwycięstwa dobra nad złem w ludz­kich sercach, wszystkie łaski, cnoty i Jego owo­ce. To jeszcze bardziej nam uświadamia, jak mało jest wzywany Duch Święty! Bo przecież tak wiele jeszcze nienawiści i niezgody między ludźmi… Źródłem niegasnącej nadziei jest tyl­ko pokora Boga, który chce być z nami pomimo naszej niewdzięczności.

Ks. Krzysztof Guzowski, Ks. Marek Chmielewski